Co to jest ryt? Co to jest rytuał?
Słownik języka polskiego (PWN) podaje następującą definicję:
Ryt:
- ustalona forma symbolicznych czynności, składających się na obrzęd religijny, praktyki magiczne lub podniosłą uroczystość
- zespół czynności, których częste powtarzanie tworzy dotyczący czegoś zwyczaj
W języku angielskim słowo rite pojawia się pod koniec wieku XIII (początkowo w formie rit, wywodzącej się z języka starofrancuskiego). Źródłem tego słowa jest łacińskie określenie rītus oznaczające tyle co zwyczaj lub ceremoniał, najczęściej o charakterze kultowym. Pojawiło się ono m.in. u Tytusa Liwiusza, w jego dziele Od założenia Miasta, w którym czytamy: Sacra dis aliis Albano ritu, Graeco Herculi, ut ab Evandro instituta erant, facit.
Ryt czy rytuał
Rozróżnienie pojęć ryt i rytuał w odniesieniu do masonerii nie tylko nie jest proste, ale być może jest nawet niemożliwe. Różni autorzy i masonologowie mają tu często odmienne zdania. Duża część z nich skłania się jednak ku następującemu rozróżnieniu:
- rytuał - to sposób zachowania się w loży, a więc m.in. zbiór gestów, zachowań, ubiór itp.
- ryt - to sposób organizacji określonej grupy masońskiej. W naturalny sposób dotyczy to tzw. stopni wyższych, a więc wykraczających poza obręb masonerii błękitnej. Masoneria błękitna (lub świętojańska) obejmuje trzy pierwsze stopnie: ucznia, czeladnika i mistrza, które są właściwie wspólne dla wszystkich odłamów wolnomularstwa. Ryt, odnoszący się do zagadnień masonerii wyższej, jest więc w takim ujęciu deklaracją tradycji (np. rycerskiej, rzemieśliczej, alechmicznej itp.), systemu ideowego, legendy założycielskiej itp. Opisuje on liczbę i strukturę stopni 4-tego i wyższych. Może jednak także (choć nie musi) definiować wygląd regaliów, sposoby pracy itp. - a więc rzeczy, które należą bardziej do pojęcia rytuału.
W związku z tym, aby nieco uporządkować tę sytuację, warto zwrócić uwagę na możliwość zaistnienia trzech typowych sytuacji:
- wyraźny i ścisły podział między masonerią błękitną (stopnie I-III), a grupą stopni wyższych. W takiej sytuacji mamy dwa szczeble masonerii: Wielką Lożę (czasem nazywaną Wielkim Wschodem) zarządzającą sprawami masonerii błękitnej oraz Stopnie Wyższe, które są administrowane przez wydzielone ciała wolnomularskie (np. Rady Rytów). Oba szczele organizacyjne masonerii są tu dokładnie i całkowicie rozdzielone.
Pojęcie rytuału należałoby stosować wówczas wyłącznie do lóż stopni I-III (loże błękitne nie określają swojego rytu), zaś termin ryt zrezerwować jako oznaczenia spraw związanych ze stopniami IV i wyższymi. Ta sytuacja (i ten sposób myślenia) występuje najczęściej w wolnomularstwie anglosaskim. - organizacja mieszana - istnieje rozgraniczenie między masonerią błękitną i masonerią wyższych stopni, ale loże stopni I-III mogą określać ryt, w którym pracują. W takim przypadku dla stopni niższych pojęcia rytu i rytuału są zasadniczo bliskie. Przykładem takiej organizacji jest Wielki Wschód Polski. Loża Galileusz, należąca do tej obediencji, pracuje w Rycie Szkockim Dawnym i Uznanym (ale istnieją także loże WWP pracujące w Rycie Francuskim Nowoczesnym i loże pracujące w Rycie Szkockim Rektyfikowanym).
- jednolita organizacja wszystkich stopni - ryt zawiera organizację wszystkich stopni wolnomularskich, od stopnia ucznia. Pojęcia rytu i rytuału dla loży błękitnych są tożsame, zaś dla stopni wyższych mówimy wyłącznie o rycie. Ta sytuacja ma miejsce np. w rycie szwedzkim i - w pewnym zakresie - w zakonie mieszanym Droit l'Humain.
Na zakończenie powyższej analizy, chcielibyśmy podkreślić, że niniejsza strona nie ma charakteru naukowego (masonologicznego), a ma być jedynie wprowadzeniem do podstawowych zagadnień wolnomularstwa dla osób "z zewnątrz". W związku z tym pominiemy tu dyskusje szczegółowe i będziemy się posługiwać pojęciem rytu i rytuału wymiennie. Warto także pamiętać, że dla większości niższych stopni przytoczone tu rozważania mają jedynie znaczenie ciekawostki.
Ryt wolnomularski - pochodzenie, znaczenie i definicja
Jak wskazano wyżej, ryt jest rodzajem ceremoniału; sposobem, w jaki wolnomularze zachowują się podczas prac loży. Taka definicja jest jednak bardzo powierzchowna. Aby zrozumieć istotę rytu należy zrozumieć, że wszystkie jego elementy mają określone znaczenie, pełne symboliki i nawiązań do historii. Jednym z zadań stawianych przed adeptami masonerii jest ciągłe zgłębianie znaczenia symboliki stosowanej w rycie. Konsekwencją tego jest fakt, że na naszych stronach nie publikujemy informacji o poszczególnych elementach rytu - traktując to jako wewnętrzne sprawy wolnomularstwa.
Paradoksalnie, zgłębianie tajników rytów jest jednocześnie i proste i niezwykle trudne. Proste, bowiem w XXI wieku znalezienie informacji - choćby w Internecie - jest tylko kwestią ilości czasu poświęconego na szukanie. Przykładowo - fundamentalne dzieło Alberta Pike'a opisujące Ryt Szkocki Dawny i Uznany zatytułowane "Morals nad Dogma" można ściągnąć za darmo z internetu w wersji PDF. Próby zgłębiania tajemnic rytów masońskich mogą być jednak mimo to niezwykle trudnym zadaniem, bowiem wolnomularskich rytów są dziesiątki, jeśli nie setki. W dodatku wiele źródeł sieciowych prezentuje informacje zafałszowane (celowo lub nie), a w najlepszym wypadku - nieścisłe. Sprawę komplikuje dodatkowo fakt, że same ryty zmieniają się i ewoluują.
Warto też wspomnieć, że nawet przeczytanie dokumentacji samego rytu nie zapewnia jego poznania, podobnie jak przeczytanie książki o wyższej matematyce (bez wcześniejszej nauki na poziomie podstawowym) nie gwarantuje jej zrozumienia. Poznanie rytu nie jest wynikiem nabycia określonej wiedzy, ale raczej osobistego przeżycia i doświadczenia.
Nad czystością i definicją rytów sprawują pieczę określone ciała, zwykle składające się z wolnomularzy najwyższych stopni (mówimy o stopniach wyższych niż trzeci). Niektóre z nich mają strukturę krajową, inne skupiają masonów niezależnie od kraju pochodzenia. Ciała te określają przede wszystkim symbolikę, tradycję rytu oraz liczbę i znaczenie stopni wyższych (przekraczających stopień mistrza, będący zwieńczeniem masonerii błękitnej).
Warto podkreślić, że nie tylko masoneria używa pojęcia rytu. Najpowszechniej rozpoznawalny dla Czytelnika będzie zapewne ryt rzymski, czyli liturgia stosowana podczas mszy w kościele katolickim. Należy przy tym zauważyć, że nie jest to jedyny ryt używany w kościele, choć pozostałe (np. obrządki kościołów wschodnich) mają znacznie mniejsze znaczenie. Sprawy formalne dotyczące rytów chrześcijański także zresztą bywają dość skomplikowane - na przykład ryt trydencki (stosowany powszechnie przed Soborem Watykańskim II, charakteryzujący się m.in. ustawieniem kapłana tyłem do wiernych oraz obowiązkiem wmurowania relikwii w ołtarz) nie jest zasadniczo odrębnym rytem, ale "szczególną, nadzwyczajną formą rytu rzymskiego".
Powyższe przywołanie rytów kościelnych nie oznacza w żadnym razie, że ryt stosowany w masonerii ma znamiona religijne. Wręcz przeciwnie - wolnomularstwo nie jest organizacją religijną, nawet jeśli w zestawie pojęć, którymi posługują się masoni jest koncept Wielkiego Architekta Wszechświata. Analogicznie, użycie zwrotu "tak mi dopomóż Bóg" nie czyni z parlamentu miejsca sprawowania kultu religijnego.
Lista najważniejszych rytów masońskich:
Prosimy w tym miejscu, aby pamiętać, że wybór rytu należy do loży (to loża decyduje, w jakim rycie pracuje). Innymi słowy - aplikując do wolnomularstwa nie możemy dowolnie "wybierać" sobie rytu. Zwykle nasz wybór sprowadza się więc do wyboru jednej z lóż z interesującej nas obediencji. W Wielkim Wschodzi Polski większość lóż pracuje w Rycie Szkockim, Dawnym i Uznanym (taką lożą jest Sz. L. Galileusz), w Rycie Francuskim Nowoczesnym lub w Rycie Szkockim Rektyfikowanym. W warunkach polskich podczas aplikacji znacznie większe znaczenie będzie miało jednak zapewne miejsce zamieszkania przyszłego masona. Nie należy się jednak tym przejmować - chęć podjęcia pracy w innym rycie można zadeklarować także później, w trakcie swojej wolnomularskiej "kariery".
Trzeba także pamiętać, że największe różnice pomiędzy rytami zaznaczają się w stopniach wyższych, a więc zanim je napotkamy, musimy najpierw zostać masońskim mistrzem (a nie jest to proces szybki). Zresztą, dopiero mistrz jest w stanie podejmować świadome decyzje dotyczące spraw wolnomularskich na poziomie rytu. Wielu masonów (zwłaszcza związanych z wolnomularstwem anglosaskim) uważa, że masoneria błękitna (pierwsze trzy stopnie) jest całkowicie niezależna od pojęcia rytu i dopiero po osiągnięciu stopnia mistrza można mówić o wyborze rytu dla dalszego rozwoju wolnomularskiego.
- Ryt Szkocki Dawny i Uznany (Rite écossais ancien et accepté) - jeden z najbardziej znanych i rozpowszechnionych dziś rytów wolnomularskich. Jest przepełniony odniesieniami do tradycji judeochrześcijańskiej. Wielką symboliczną rolę odgrywa wizja Świątyni Salomona jako idealnego wyobrażenia loży. Wbrew nazwie, ryt wcale nie powstał w Szkocji, lecz w napoleońskiej Francji. Jego twórcy odwoływali się jednak do tradycji szkockich i rycerskich w XVIII w.
Za twórcę rytu uznaje się Mikołaja de Bonneville, który opisał go w 1754 r., obficie czerpiąc z tradycji szkocko–jakobickiej. W 1761 r. ryt został przeniesiony do USA przez Etienne'a Morena, kupca i potomka francuskich hugenotów. Tam osiągnął obecną nazwę oraz liczbę 33 stopni.
Podstawowym dokumentem tego rytu jest praca Alberta Pike'a "Morals and Dogma". Ryt szkocki występuje na świecie w różnych wariantach - mniej lub bardziej przesyconych wątkami religijno-mistycznymi, w środowiskach liberalnej masonerii ulegając nieznacznej laicyzacji. W rycie tym pracuje m.in. Loża Galileusz. - Ryt Szkocki Rektyfikowany - ryt wolnomularstwa silnie związany z chrześcijaństwem. Powstał we Francji w roku 1778, opracowany głównie dzięki pracom Jean-Baptiste Willermoza. Jest związany z Rytem Ścisłej Obserwy. Symbolika i przesłanie tego rytu jest oparte na wielu źródłach, m.in. na traktacie teozoficzno-filozoficznym Treatise on the reintegration of beings, którego autorem był Martines Pasqually. W Polsce w Rycie Szkockim Rektyfikowanym pracuje loża Nadzieja, należąca do Wielkiego Wschodu Polski.
- Ryt Francuski Nowoczesny - wywodzi się z Francji, z początku XVIII wieku. To właśnie wtedy w różnoraki sposób próbowano zmodyfikować nieco konserwatywną i skromną obrzędowość rytu szkockiego. Pomysłów na modernizacje było tak wiele, że stosunkowo szybko okazały się one wzajemnie niespójne, a nawet sprzeczne. W rezultacie opracowano standard (Regulateur) dla stopni błękitnych oraz dokonano wyboru najbardziej popularnych i najczęściej używanych stopni wyższych. W ten sposób w 1786 r. skodyfikowano ryt 7 stopniowy, od 1799 r. określany mianem francuskiego.
Jest praktykowany zwłaszcza w obrębie wolnomularstwa romańskiego (a poza Europą - w Brazylii). W USA największe skupisko masonów praktykujących ryt francuski znajduje się w Luizjanie, stanie o silnych kulturowych związkach z Francją. Masoni pracujący w rycie francuskim mają błękitne obszycia fartuszków wysokich stopni (w przeciwieństwie do rytów szkockich, w których stosuje się kolor czerwony).
Po 1877 r., w związku z wykreśleniem przez Wielki Wschód Francji określenia Wielki Architekt Wszechświata doszło do nieznacznej reformy obrządku, polegającej na jego odejściu w stopniach symbolicznych od pewnych wątków religijno-mistycznych w kierunku racjonalizmu i wyeksponowania humanitarno–społecznego charakteru. Jest to najbardziej laicki ryt stosowany obecnie w Wielkim Wschodzie Polski.
Inne ciekawe przykłady rytów masońskich:
Niniejsza lista nie wyczerpuje niezwykłej mnogości rytów i ich wersji. Nie ma ona też charakteru wyczerpująco opisującego przedstawioną problematykę. Przytaczamy ją głównie dla ukazania szerokiego zróżnicowania ruchu wolnomularskiego i jako zachętę do własnych badań i poszukiwań.
- Ryt York - jeden z najstarszych i najbardziej szanowanych masońskich rytów, w skład którego wchodzą stopnie masonerii błękitnej (ucznia, czeladnika i mistrza). Pod koniec XVIII wieku ryt ten uległ poważnym przekształceniom na skutek modyfikacji Thomasa Dunckerley i rozwojowi masonerii Łuku Królewskigo (Royal Arch). Nazwa rytu nie została wyjaśniona, niemniej jednak może ona być związana z Yorkiem (rzymskim Eboracum), miastem w którym znajduje się największa średniowieczna katedra w Anglii.
- Ryt Dawnych i Przyjętych Wolnomularzy Królewskiego Sklepienia (Royal Arch) - powstał około 1740 roku. Należy do nurtu rytów chrześcijańskich. Dla rytu charakterystyczne jest to, że zgodnie ze starą zasadą cechu wolnych mularzy rytuały, znaki i gesty jego trzech pierwszych stopni nie są utrwalone na piśmie, a podczas posiedzeń cytuje się je z pamięci. Obrządek ten został w 1925 r. przeszczepiony do Francji, a stamtąd do pozostałych krajów europejskich. Generalnie ryt Królewskiego Sklepienia popularny jest przede wszystkim w krajach anglosaskich. W Europie kontynentalnej natomiast praktykuje się go głównie w Szwajcarii, Francji, Belgii i Holandii, nie jest on jednak na tym kontynencie zbyt rozpowszechniony.
- Ryt Angielski - opiera się na trzech stopniach masonerii błękitnej i precyzuje, że są to jedyne stopnie pochodzące z czasów pierwotnego wolnomularstwa. Mimo to, w rycie tym istnieje przyzwolenie na pracę lóż w stopniach rycerskich. Za twórcę rytu uważa się Samuela Pritcharda.
- Ryt Memphis - zwany też Masonerią Egipską Rytu Memphis. Ezoteryczny ryt wywodzący swoją tradycję od nauk egipskich kapłanów, w czasach nowożytnych istniejący od 1814 roku. Zaszczepienie tajemnic Egiptu na gruncie europejskim miało się dokonać dzięki mędrcowi Ormusowi, żyjącemu na początku naszej ery. Ryt składa się z 96 stopni. W połowie wieku XIX ryt zbliżył się do Wielkiego Wschodu Francji, a wiele lóż przeszło na praktykę Rytu Francuskiego Nowoczesnego.
- Ryt Misraim - ryt ezoteryczny, podobnie jak Memphis wywodzący tradycję od czasów starożytnej kultury Egiptu (stąd nazwa, hebr. Misraim = Egipt). Powstał w 1805 roku w Mediolanie, a w mniej więcej 10 lat potem dotarł do Francji. Jest podzielony na 90 stopni, pogrupowanych w 17 klas. W XIX w., na fali zainteresowania egiptologią, był popularny w Wielkiej Brytanii, a zwłaszcza w Irlandii.
- Ryt Memphis-Misraim - ryt powstały przez scalenie elementów z dwóch podstawowych rytów egipskich. W 2012 roku powstała w Polsce pierwsza komórka pracująca w tym rycie, blisko zaprzyjaźniona z Wielkim Wschodem Polski.
- Ryt Rektyfikowany - powstały w 1783 roku, często spotykany w lożach holenderskich, a także w Szwecji.
- Ryt Szwedzki - powstały w roku 1760 i związany z osobą szwedzkiego wolnomularza Fryderyka Eckleffa. Bazuje na tradycyjnym rycie angielskim, ale wykorzystuje także wątki z rytu szkockiego, rytu York i Ścisłej Obserwy. Pod wpływem sugestii szwedzkiego króla Gustawa III obrządek obrządek został jeszcze w 1801 r. szczegółowo dopracowany przez Karola, księcia Sudermanii (który w 1774 r. objął funkcję Wielkiego Mistrza masonerii szwedzkiej). Jest to jeden z najbardziej chrześcijańskich rytów masońskich. Ma charakter mistyczny, nosząc także cechy gnostyczno-kabalistyczne. Uznaje Biblię za "Źródło Światła", czerpie wiele elementów z tradycji templariuszy oraz z nauk i doświadczeń duchowych Emanuela Swedenborga. W rycie tym traktuje się Jezusa Chrystusa jako prawdziwego Mistrza i prawdziwego Rycerza. Wyróżnikiem rytuału szwedzkiego lóż świętojańskich jest brak narzędzi budowlanych (!) i kobierca z symbolami danego stopnia. Na Biblii - zamiast cyrkla i węgielnicy - leży szpada, a na ścianie zawieszony jest czerwony krzyż jako emblemat zakonu rycerskiego
- ryt Ścisłej Obserwy (Święty Zakon Świętego Kościoła Jerozolimskiego) - jedne z najbardziej znanych rytów niemieckich, opracowany w 1751 r. przez barona Karla Gotthelf von Hunda. Utożsamiała tradycję wolnomularską z templariuszami i stawiała sobie za cel restytucję ich pozycji i majątku, a w perspektywie także zjednoczenie wszystkich wyznań i narodów chrześcijańskich. Ryt ten był zorganizowany na wzór zakonu rycerskiego. Faktycznym przywódcą rytu był Supremus Magister (odpowiednik Wielkiego Mistrza). Stopnie tego obrządku zgrupowane były w 3 zakony: zewnętrzny, środkowy i wewnętrzny. Pierwszą klasę tworzyły trzy tradycyjne stopnie świętojańskie, drugą – Mistrz Szkocki św. Andrzeja, ostatnia grupa składała się z dwóch stopni – Nowicjusza oraz Templariusza, przy czym ten ostatni dzielił się na trzy kategorie – giermków (Armiger), rycerzy (Eques) oraz stowarzyszonych (Socius), których piastowanie uzależnione było od pochodzenia adepta. W późniejszym czasie dodano jeszcze jeden stopień – Rycerz Zawodowy (Eques Professus). Z rytu tego wywodziły się liczne modyfikacje, niekiedy o charakterze wybitnie mistycznym (np. Zakon Budowniczych Afrykańskich, niezwykle hermetyczny, posługujący się w pracach językiem łacińskim). Wybrany w 1775 r. przywódcą Ścisłej Obserwy książę Brunszwiku Ferdynand zwołał w 1782 r. w Wilhelmsbad międzynarodowy kongres zakonu, na którym po burzliwych dyskusjach między różnymi odłamami doszło do zerwania z legendą templariuszowską, co zapoczątkowało stopniowy upadek Ścisłej Obserwy. Obecnie ryt ten nie występuje w postaci czystej - jego miejsce zajęły różne jego modyfikacje.
- Ryt Schrödera - ryt mający dziś ograniczone znaczenie w głównym nurcie masonerii, choć swego czasu był stosowany przez Wielką Lożę Hamburga. Został ustanowiony w 1787 r. w hamburskiej loży "Emanuel" przez jej Czcigodnego Mistrza, Ludwika Fryderyka Schrödera (1744-1816). Był radykalną próbą powrotu do pierwotnej prostoty struktury organizacji masońskich i zakładał odrzucenie idei wyższych stopni i zminimalizowanie elementów, które zostały inkorporowane do masonerii od XVIII wieku. Istotę tego obrządku stanowi cykl życia ludzkiego, jego tragizm, skończoność i nadzieja wieczności. Ryt ten jest jednocześnie dość racjonalistyczny - wyzbywał się wszelkich spekulacji religijno-mistycznych, a także podkreślał zasadę „czystego człowieczeństwa” i potrzebę etycznego doskonalenia. Był popularny zwłaszcza w Niemczech, obecnie praktykowany głównie w Austrii, Szwajcarii i Brazylii.
- Ryt Adopcji - właściwie: ryty adopcyjne (nie jest to jeden, spójny ryt) wywodzą się z czasów, gdy wolnomularstwo było ruchem wyłącznie męskim. Aby umożliwić integrację kobiet, opracowano początkowo ideę loży adopcyjnej, grupującej kobiety (najczęściej żony i krewne wolnomularzy). Stopniowo, ceremoniał prac (i stosowane w nich stopnie) zaczął zbliżać się do lóż regularnych (choć pozostawała kwestia, czy loże adopcyjne są lożami masońskimi, czy raczej paramasońskimi). Rozwój lóż adopcyjnych przyczynił się do powstania masonerii kobiecej (m.in. Wielkiej Żeńskiej Loży Francji). W Polsce ryt adopcyjny zastosowany był po raz pierwszy w żeńskiej loży stowarzyszonej z warsztatem Cnotliwy Sarmata. Ryty adopcyjne nawiązują często do królowych Saby (w Biblii istnieje wzmianka, że Makeda, pierwsza królowa Saby, złożyła wizytę Salomonowi).